Nguỵ biện trong cuộc sống

I. Nguỵ biện là gì

Ngụy biện là cách sử dụng những lập luận tưởng chừng hợp lý nhưng thực tế lại chứa những lỗi logic hoặc chứa thông tin sai lệch nhằm thuyết phục người khác. Chính vì vậy, ngụy biện là rào cản lớn trong việc đạt được sự hiểu biết chân thực và toàn diện.

Ngụy biện có thể xuất hiện dưới nhiều hình thức, chẳng hạn như tấn công cá nhân thay vì tấn công luận điểm (ad hominem), hay xây dựng một phiên bản dễ bác bỏ của luận điểm đối phương (straw man)…

Các lỗi ngụy biện này không chỉ làm mất đi tính khách quan và công bằng trong tranh luận mà còn dễ dẫn đến hiểu lầm và sai lầm. Nhận diện và tránh sử dụng ngụy biện là kỹ năng quan trọng, giúp nâng cao chất lượng cuộc trò chuyện và khuyến khích sự tôn trọng ý kiến giữa các bên tham gia.

II. Có bao nhiêu loại nguỵ biện

Có rất nhiều loại ngụy biện khác nhau, tuy nhiên có thể phân loại theo một số loại phổ biến:

2.1 Ngụy biện cá nhân

Ngụy biện cá nhân (Ad Hominem) là một dạng ngụy biện khi người tranh luận tấn công cá nhân đối phương thay vì tấn công luận điểm của họ. Điều này làm cuộc tranh luận trở nên thiếu khách quan và không công bằng, vì thay vì giải quyết vấn đề chính, người ta chuyển hướng sang tấn công vào những yếu tố cá nhân.

Ví dụ, nếu bạn đưa ra ý kiến về chính sách y tế và đối phương đáp lại bằng cách nói “Bạn không biết gì về y tế vì bạn không phải là bác sĩ,” thì đó là một ngụy biện cá nhân. Điều này không phản ánh bản chất của lập luận mà chỉ nhằm tấn công vào người đưa ra ý kiến.

Nhận diện và tránh ngụy biện cá nhân là rất quan trọng để duy trì một cuộc tranh luận mang tính xây dựng và tôn trọng lẫn nhau. Trong bất kỳ cuộc tranh luận nào, hãy tập trung vào luận điểm, không phải vào cá nhân người đưa ra luận điểm đó.

2.2 Ngụy biện cảm xúc

Ngụy biện cảm xúc (Appeal to Emotion) là một dạng ngụy biện khi người tranh luận cố gắng thuyết phục người khác bằng cách khơi gợi những cảm xúc khác nhau thay vì sử dụng lập luận logic và lý luận:

• Gây sợ hãi: “Nếu chúng ta không thực hiện điều này, hậu quả sẽ rất thảm khốc!”

• Gây cảm xúc mạnh mẽ: “Hãy nghĩ về những đứa trẻ, làm sao chúng ta có thể không đồng ý với đề xuất này?”

• Tạo cảm giác thương hại: “Làm ơn đồng ý với tôi, tôi đã làm việc rất chăm chỉ để đạt được điều này.”

Ngụy biện cảm xúc thường làm lệch hướng cuộc tranh luận và không giúp giải quyết vấn đề thực tế. Để duy trì một cuộc tranh luận khách quan, hãy tập trung vào các luận điểm logic và dựa trên dữ liệu cụ thể.

2.3 Ngụy biện rơm rạ

Ngụy biện rơm rạ (Straw Man) là kỹ thuật tranh luận thiếu trung thực, người dùng ngụy biện này sẽ xây dựng một phiên bản đơn giản hơn hoặc một phiên bản bị sai lệch từ luận điểm đối phương, sau đó phản bác phiên bản này thay vì luận điểm thực sự.

Ví dụ 1: A: “Chúng ta nên đưa ra các quy định chặt chẽ hơn về môi trường để giảm ô nhiễm.” B: “Bạn nghĩ rằng chúng ta nên ngừng hoàn toàn mọi hoạt động công nghiệp? Điều đó sẽ phá hủy kinh tế đất nước!”

Ở đây, B đã tạo ra một phiên bản sai lệch của luận điểm của A (ngừng hoàn toàn mọi hoạt động công nghiệp) để dễ dàng phản bác.

Ví dụ 2: A: “Tôi nghĩ chúng ta cần cải thiện hệ thống giáo dục công lập.” B: “Bạn nghĩ rằng giáo viên hiện tại không làm tốt công việc của mình và tất cả họ nên bị sa thải?”

B đã xây dựng một luận điểm rơm rạ bằng cách biến đổi ý kiến của A thành một điều gì đó cực đoan hơn và dễ bị bác bỏ.

Ví dụ 3: A: “Chúng ta cần có những biện pháp mạnh hơn để kiểm soát sử dụng súng.” B: “Nếu chúng ta cấm sở hữu súng, thì làm sao mọi người tự bảo vệ mình khi bị tấn công?”

B đã tạo ra phiên bản rơm rạ của luận điểm A bằng cách giả định rằng việc kiểm soát sử dụng súng đồng nghĩa với việc cấm hoàn toàn sở hữu súng.

Phân tích rõ hơn, ngụy biện rơm rạ có hai bước chính:

• Xây dựng phiên bản sai lệch: Người tranh luận cố tình hiểu sai hoặc đơn giản hóa luận điểm của đối phương để tạo ra một “rơm rạ” dễ đả phá.

• Phản bác phiên bản sai lệch: Người tranh luận sau đó tấn công phiên bản sai lệch này, dường như đã đánh bại luận điểm đối phương, trong khi thực tế là họ chưa hề đối diện với lập luận thực sự.

Kết quả là, cuộc tranh luận bị lệch hướng, thiếu tính khách quan và không giải quyết được vấn đề thực chất. Nhận diện ngụy biện rơm rạ giúp duy trì một cuộc tranh luận công bằng và hiệu quả hơn.

2.4 Ngụy biện nạp chứng

Ngụy biện nạp chứng (Hasty Generalization) là khi một người đưa ra kết luận chung từ một số lượng nhỏ hoặc không đại diện của các trường hợp. Điều này dẫn đến những kết luận sai lệch và thiếu chính xác.

Ví dụ 1: “Hai người bạn của tôi đều bị cảm sau khi tiêm vắc-xin, vì thế tất cả mọi người tiêm vắc-xin đều sẽ bị cảm.”

Ở đây, kết luận rằng “tất cả mọi người” dựa trên quan sát không đại diện từ hai trường hợp.

Ví dụ 2: “Tôi gặp một người từ thành phố X và họ rất thô lỗ. Tất cả người dân thành phố X đều thô lỗ.”

Kết luận này là ngụy biện nạp chứng vì nó dựa trên một trải nghiệm cá nhân và không đại diện cho toàn bộ dân số thành phố X.

Hãy đi sâu vào các yếu tố và cách thức nó xuất hiện:

• Dựa trên mẫu nhỏ: Ngụy biện nạp chứng xảy ra khi một người đưa ra kết luận dựa trên một số lượng nhỏ hoặc không đại diện của các trường hợp. Ví dụ: “Tôi thấy một con chim cánh cụt không biết bay, nên tất cả các loài chim đều không biết bay.” Đây là một kết luận sai lầm vì chỉ dựa trên quan sát một loài chim cánh cụt mà không xét đến các loài chim khác.

• Đưa ra kết luận quá rộng: Đây là khi người ta áp dụng kinh nghiệm từ một vài trường hợp để đưa ra kết luận về một nhóm lớn hơn. Ví dụ: “Tôi đã đi ăn ở hai nhà hàng Ý và đều thấy thức ăn rất ngon, nên tất cả nhà hàng Ý đều ngon.” Điều này cũng không chính xác vì chỉ dựa trên trải nghiệm hạn chế.

• Thiếu dữ liệu hỗ trợ: Ngụy biện nạp chứng thường xảy ra khi người tranh luận không có đủ dữ liệu hoặc bằng chứng để hỗ trợ cho kết luận của mình. Ví dụ: “Hai sinh viên mà tôi biết đều không hoàn thành bài tập, nên sinh viên nào cũng lười biếng.” Kết luận này không công bằng và không dựa trên dữ liệu đầy đủ.

• Thiên vị xác nhận (Confirmation Bias): Khi người ta chỉ tìm kiếm và ghi nhận những thông tin phù hợp với niềm tin hoặc trải nghiệm của mình, và bỏ qua các bằng chứng ngược lại. Ví dụ: “Tôi biết một người hút thuốc suốt đời nhưng vẫn sống lâu, nên hút thuốc không hại sức khỏe.” Đây là một kết luận nạp chứng vì bỏ qua rất nhiều bằng chứng khoa học về tác hại của việc hút thuốc.

Nhận diện và tránh ngụy biện nạp chứng là rất quan trọng để đảm bảo rằng các luận điểm được xây dựng trên cơ sở dữ liệu đầy đủ và hợp lý.

2.5 Ngụy biện lẫn lộn nguyên nhân

Ngụy biện lẫn lộn nguyên nhân (False Cause) xảy ra khi một người sai lầm trong việc gán nguyên nhân cho một kết quả, mà không có đủ bằng chứng để chứng minh mối liên hệ đó. Dưới đây là một số ví dụ về ngụy biện lẫn lộn nguyên nhân:

• Sau đó, do đó: Vì một sự kiện đã xảy ra sau một sự kiện khác, vậy nó là kết quả của sự kiện trước đó. Ví dụ: “Tôi uống nước cam và sau đó hết cảm cúm, vì thế nước cam chữa khỏi cảm cúm.”
• Hỗn độn tương quan và nguyên nhân: Giả định rằng vì hai sự kiện xảy ra cùng lúc hoặc chúng có mối quan hệ tương quan, do đó sự kiện này sẽ gây ra sự kiện kia. Ví dụ: “Mỗi khi tôi đi ngủ với chiếc tất màu đỏ, đội bóng của tôi thắng, vì thế chiếc tất đỏ mang lại may mắn.”
• Không có nguyên nhân: Nhận định sai một yếu tố ngẫu nhiên hoặc không liên quan là nguyên nhân của một hiện tượng. Ví dụ: “Tôi luôn học bài vào buổi chiều, và tôi đạt điểm cao, vì thế học bài vào buổi chiều làm tôi thông minh hơn.”

Nhận diện và tránh ngụy biện lẫn lộn nguyên nhân rất quan trọng để đảm bảo các lập luận dựa trên bằng chứng thực tế và không gây hiểu lầm. Nếu bạn gặp phải ngụy biện này, hãy yêu cầu đối phương cung cấp bằng chứng cụ thể về mối liên hệ nguyên nhân – kết quả.

2.6 Ngụy biện tuần hoàn

Ngụy biện tuần hoàn (Circular Reasoning) là một loại ngụy biện logic trong đó người tranh luận cố gắng chứng minh một luận điểm bằng cách lặp lại chính luận điểm đó dưới các hình thức khác nhau. Điều này dẫn đến một vòng lặp vô nghĩa, không cung cấp thêm bằng chứng hoặc lý do mới nào cho luận điểm được đưa ra.

• Ví dụ 1: “Tôi tin rằng anh ta luôn nói thật vì anh ta nói rằng anh ta không bao giờ nói dối.” Trong trường hợp này, luận điểm “anh ta luôn nói thật” chỉ được chứng minh bằng chính lời khẳng định của anh ta, không có bằng chứng bổ sung nào.

• Ví dụ 2: “Sách này là chân lý vì nó được viết bởi tác giả đáng tin cậy, và chúng ta biết tác giả này đáng tin cậy vì sách của anh ta luôn chứa đựng chân lý.” Đây cũng là một ví dụ của ngụy biện tuần hoàn, vì luận điểm chỉ xoay quanh chính nó mà không có chứng cứ mới.

Ngụy biện tuần hoàn không giúp tăng cường tính thuyết phục của lập luận vì nó không đưa ra bằng chứng hoặc lý do mới nào. Để tránh ngụy biện này, hãy đảm bảo rằng luận điểm của bạn được hỗ trợ bởi các bằng chứng hoặc lý do độc lập, không dựa trên chính nó.

2.7 Ngụy biện hai lựa chọn

Ngụy biện hai lựa chọn (False Dilemma hoặc False Dichotomy) là một dạng ngụy biện khi người tranh luận giả định chỉ có hai lựa chọn hoặc khả năng, trong khi thực tế có thể có nhiều hơn thế. Điều này làm hẹp phạm vi thảo luận và không phản ánh hết các lựa chọn thực sự.

• Ví dụ 1: “Hoặc bạn ủng hộ chính sách này, hoặc bạn là kẻ phản động.” Điều này tạo ra một sự lựa chọn sai lầm vì có thể có nhiều quan điểm khác nhau về chính sách mà không đồng nghĩa với việc phản động.

• Ví dụ 2: “Chúng ta phải cắt giảm mạnh ngân sách giáo dục hoặc sẽ phá sản.” Điều này bỏ qua các lựa chọn khác như tìm nguồn thu khác hoặc tối ưu hóa chi tiêu.

Ngụy biện hai lựa chọn có thể gây hiểu nhầm và làm phức tạp hóa vấn đề một cách không cần thiết. Để tránh ngụy biện này, hãy xem xét tất cả các lựa chọn và khả năng khác nhau trước khi đưa ra kết luận.

2.8 Ngụy biện biện minh

Ngụy biện biện minh (Appeal to Ignorance) là một loại ngụy biện trong đó người tranh luận cho rằng một điều gì đó đúng hoặc sai dựa trên việc thiếu bằng chứng ngược lại. Đây là cách suy luận sai lầm vì chỉ vì không có bằng chứng phản đối không có nghĩa là lập luận đó chính xác.

• Ví dụ 1: “Chúng ta không có bằng chứng cho thấy người ngoài hành tinh không tồn tại, vì vậy họ phải tồn tại.” Ở đây, lập luận rằng người ngoài hành tinh tồn tại chỉ dựa trên việc thiếu bằng chứng phủ nhận.

• Ví dụ 2: “Chưa ai chứng minh được rằng ma không tồn tại, vì vậy ma chắc chắn tồn tại”. Đây cũng là một ví dụ điển hình của ngụy biện biện minh, nơi kết luận được đưa ra dựa trên việc thiếu bằng chứng ngược lại.

Ngụy biện biện minh thường khiến người ta đưa ra các kết luận dựa trên sự thiếu sót của thông tin thay vì chứng cứ xác thực. Để tránh ngụy biện này, hãy luôn tìm kiếm bằng chứng cụ thể và độc lập để chứng minh hoặc phản bác một luận điểm.

2.9 Ngụy biện sợ hãi

Ngụy biện sợ hãi (Appeal to Fear) là khi người tranh luận cố gắng thuyết phục bằng cách khơi gợi nỗi sợ hãi thay vì sử dụng lý luận logic và bằng chứng cụ thể. Thay vì đưa ra các luận điểm hợp lý, người tranh luận dựa vào cảm giác sợ hãi để làm đối phương chấp nhận quan điểm của mình.

• Ví dụ 1: “Nếu bạn không bỏ phiếu cho tôi, đất nước sẽ rơi vào hỗn loạn và mọi người sẽ mất việc.” Đây là một cách dùng nỗi sợ hãi về mất việc làm và hỗn loạn xã hội để thuyết phục người khác ủng hộ một ứng viên.

• Ví dụ 2: “Nếu không cấm hoàn toàn các loại thuốc lá, chúng ta sẽ phải đối mặt với sự gia tăng đáng kể của bệnh tật và cái chết.” Việc dựa vào nỗi sợ hãi về bệnh tật và cái chết để thuyết phục một chính sách cấm hoàn toàn cũng là một dạng ngụy biện sợ hãi.

Ngụy biện sợ hãi thường làm lệch hướng cuộc tranh luận và không giúp giải quyết vấn đề thực tế. Để duy trì cuộc thảo luận mang tính xây dựng, hãy dựa vào dữ liệu và lý luận logic thay vì cảm xúc sợ hãi.

III. Vì sao người ta lại nguỵ biện

Ngụy biện thường xuất phát từ nhiều lý do khác nhau, nhìn chung những người sử dụng nguỵ biện thường bị cảm xúc chi phối (nóng giận, sợ hãi, lúng túng…). Việc sử dụng nguỵ biện thường xuyên sẽ làm cho họ quen dần, và không còn khả năng nhận thức tốt về các vấn đề. Những lý do chính:

• Thiếu kiến thức: Người nguỵ biện có thể không tự nhận ra mình đang ngụy biện vì họ thiếu hiểu biết về logic và lập luận.

• Bảo vệ quan điểm: Khi cảm thấy quan điểm của mình bị đe dọa, người ta có thể dùng ngụy biện để bảo vệ nó.

• Thuyết phục người khác: Đôi khi ngụy biện được sử dụng như một công cụ thuyết phục, dù điều đó là không công bằng hoặc không chính xác.

• Cảm xúc áp đảo lý trí: Cảm xúc mạnh mẽ như sợ hãi, giận dữ có thể làm người ta sử dụng lập luận thiếu logic.

• Thiếu thời gian và tâm trí: Khi gấp rút hoặc không có đủ sự tỉnh táo, người ta dễ dàng mắc phải lỗi sử dụng ngụy biện.

IV. Phải làm gì để đối phó với nguỵ biện

Đối phó với ngụy biện không chỉ giúp bạn tự bảo vệ lập luận của mình mà còn nâng cao chất lượng cuộc trò chuyện, phân biệt đúng – sai và điều hướng câu chuyện trở lại chiều hướng đúng đắn. Trình tự giúp bạn đối phó với nguỵ biện:

• Nhận diện ngụy biện: Hãy học cách nhận diện các loại ngụy biện phổ biến, biết được khi nào đối phương sử dụng ngụy biện là bước đầu tiên để đối phó với nguỵ biện. Ví dụ, khi đối phương dùng ngụy biện cá nhân, bạn có thể nhận diện ngay khi họ tấn công bạn thay vì luận điểm của bạn. Hãy nhớ các kiểu ngụy biện phổ biến như ngụy biện rơm rạ hay ngụy biện cảm xúc…

• Yêu cầu làm rõ: Hãy yêu cầu người đưa ra ngụy biện làm rõ lập luận của họ, điều này buộc họ phải suy nghĩ kỹ hơn về lập luận và có thể lộ ra những lỗi trong lập luận logic của họ. Ví dụ, nếu họ nói “Bạn không biết gì cả vì bạn không có bằng cấp”, bạn có thể hỏi: “Tại sao bạn nghĩ rằng bằng cấp là điều duy nhất quyết định khả năng hiểu biết của tôi?”.

• Sử dụng bằng chứng cụ thể: Đáp lại ngụy biện bằng các bằng chứng và số liệu cụ thể để chứng minh luận điểm của bạn. Ví dụ, nếu đối phương nói “Tất cả các chính trị gia đều tham nhũng”, bạn có thể đưa ra các ví dụ về các chính trị gia không tham nhũng hoặc các số liệu thống kê.

• Chuyển hướng cuộc trò chuyện: Nếu đối phương tiếp tục sử dụng ngụy biện, hãy chuyển hướng cuộc trò chuyện trở lại vấn đề chính thay vì bị cuốn theo lối suy nghĩ của ngụy biện. Luôn giữ trọng tâm vào vấn đề chính, nếu đối phương nói: “Chúng ta nên không tăng lương tối thiểu vì nó sẽ phá huỷ nền kinh tế”, bạn có thể chuyển hướng: “Điều quan trọng là hiểu tác động của việc tăng lương tối thiểu, nhưng chúng ta hãy nhìn vào dữ liệu từ các nước đã tăng lương tối thiểu và xem kết quả của họ.”

• Giữ bình tĩnh: Ngụy biện thường có thể gây bực bội, hãy giữ bình tĩnh và không để cảm xúc chi phối lập luận của bạn. Bởi vì rất có thể bạn cũng sẽ vô tình tạo ra một nguỵ biện khác. Nếu ai đó tấn công cá nhân bạn, thay vì phản ứng giận dữ, hãy trả lời một cách điềm tĩnh và lịch sự: “Chúng ta hãy giữ cuộc trò chuyện này trong phạm vi luận điểm và lý luận.”

Việc nhận diện và đối phó với ngụy biện cần nhiều thời gian và thực hành, hãy luyện tập và từng bước bạn sẽ đối phó được với nguỵ biện.

Ảnh minh hoạ: Internet